Blog

του Νίκου Μουτσίδη

Το συγκεκριμένο άρθρο θα αποτελέσει μια απόπειρα απάντησης τριών βασικών ερωτημάτων, σχετικών με την ελληνική οικονομική κρίση ή ελληνική κρίση χρέους. Τα ερωτήματα που θα απαντηθούν είναι τα εξής: 1) Ποιά η φύση της ελληνικής οικονομικής κρίσης; 2) Πώς αυτή αντιμετωπίστηκε; 3) Ποιές είναι οι αιτίες της έξαρσής της; Μέσα από αυτή την προσπάθεια ανάλυσης, ενδεχομένως, να διαλευκανθεί το τοπίο σχετικά με το φαινόμενο που ταλάνισε για πολλά χρόνια την ελληνική οικονομία, στιγματίζοντας την κοινωνία και φέρνοντας στο φως αδυναμίες τόσο του ελληνικού όσο και του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. 

1. Ποιά η φύση της ελληνικής οικονομικής κρίσης;

Αρχικά, φρόνιμο θα ήταν, να γνωστοποιηθεί το περιεχόμενο της έννοιας της οικονομικής κρίσης, όπως αυτό ορίζεται από την ευρωπαϊκή επιτροπή. Ως οικονομική κρίση, λοιπόν, ορίζουμε την κατάσταση στην οποία παρατηρείται σαφής μείωση ή στασιμότητα της δραστηριότητας μιας οικονομίας. Συνήθως, σε μια κατάσταση οικονομικής κρίσης, παρατηρούνται απώλειες επενδυτικού κεφαλαίου, δημοσιονομικά ελλείμματα και συσσώρευση χρεών.  

Σε ένα γενικό πλαίσιο, η ελληνική οικονομική κρίση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί από μια ανικανότητα ανταπόκρισης της ελληνικής οικονομίας στα χρέη της, την αδυναμία πληρωμής ομολόγων και, κατά συνέπεια, την κρίση της πιστοληπτικής της αξιοπιστίας.

Με μια σύντομη αναδρομή στο 2009, διαπιστώνεται δημοσιονομικό έλλειμμα 15,4% του ΑΕΠ. Προκειμένου να αποκτηθεί μια εικόνα του μεγέθους αυτού του ελλείμματος, αναφέρεται πως το επιτρεπόμενο όριο των κρατών-μελών της Ε.Ε. ορίζεται στο 3% (Glossary of Summaries – EUR-Lex, n.d.). Η Ελλάδα βρίσκεται σε βαθιά νερά. Το εξωτερικό χρέος της χώρας ανέρχεται στο 82,5% του ΑΕΠ και αφορά την ελληνική κυβέρνηση και όχι τον ιδιωτικό τομέα. Την περίοδο 2010-2012 οι ελληνικές τράπεζες αδυνατούν να παρέχουν την απαιτούμενη ρευστότητα στην οικονομία ενώ δηλώνουν απολεσθέντα 80 δις ευρώ σε καταθέσεις. Η αξιοπιστία της στους διεθνείς πιστωτές κατακερματίζεται. Ενδεικτικά δεδομένα της κατάστασης είναι οι υποβαθμίσεις της πιστοληπτικής ικανότητας της Ελλάδας από διεθνείς οίκους αξιολόγησης. Συγκεκριμένα, ο οίκος Standard and Poor’s προβαίνει στην πρώτη υποβάθμιση τον Ιανουάριο του 2009 (από A σε Α-). Ακολουθεί σειρά υποβαθμίσεων τόσο από τον συγκεκριμένο οίκο όσο και από άλλους. Ειδικότερα, ο οίκος Standard and Poor’s θα συνεχίσει τις υποβαθμίσεις μέχρι τη βαθμίδα CC. O οίκος Fitch θα ξεκινήσει μια σειρά υποβαθμίσεων από A σε A-, καταλήγοντας σε CCC. Η αιτιολόγηση βασίζεται σε αδύναμη πιστοληπτική ικανότητα της ελληνικής οικονομίας, το ασθενές πλαίσιο πολιτικής και η επιδείνωση της εγχώριας οικονομικής κατάστασης, η οποία αδυνατεί να εγγυηθεί σταθερότητα (Financial Markets Tumble after Fitch Downgrades Greece’s Credit Rating, 2009). Ο οίκος Moody’s ξεκινά υποβαθμίζοντας από A1 σε A2 και καταλήγει σε Ca, αποδίδοντας στην Ελλάδα μια από τις χαμηλότερες αξιολογήσεις παγκοσμίως. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι συγκεκριμένες υποβαθμίσεις διενεργήθηκαν σε διάστημα περί τα 2 έτη (από το 2009 μέχρι και το 2011). Το 2010 παρατηρείται άνοδος του spread που αφορά τα 10ετή ομόλογα που ξεπερνά τις 300 μονάδες βάσης (Greece Government Bond 10Y | 1998-2021 Data | 2022-2023 Forecast | Quote | Chart, n.d.).

Μέσα στην δίνη της αβεβαιότητας, εντύπωση προξενεί το μέγεθος του δημοσίου χρέους. Το τελευταίο διαρθρώνεται στο 126.8% του ΑΕΠ για το 2009. (Team, 2010)

2. Πώς αντιμετωπίστηκε η ελληνική κρίση χρέους;

Η Ελλάδα, με προσφυγή της στους ευρωπαίους εταίρους της, καλεί σε ενεργοποίηση τον μηχανισμό στήριξης και ανάκαμψης της οικονομίας. Θα ακολουθήσει σειρά μνημονίων και μέτρων λιτότητας με απώτερο σκοπό την μείωση του δημοσιονομικού ελλείμματος σε ποσοστό κάτω του 3%.

1^ο μνημόνιο

Ενεργοποιείται το Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης το 2010. Μετά από διαπραγματεύσεις υπογράφεται το πρώτο μνημόνιο στις 5 Μαΐου του ίδιου έτους. Το μνημόνιο περιλαμβάνει δανειοδότηση της Ελλάδας με 80 δις ευρώ από τα μέλη της ευρωζώνης με κυμαινόμενο επιτόκιο μεταξύ 4% και 5% και με 30 δις ευρώ από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο με επιτόκιο 3,3%. Ο βασικός σκοπός του είναι η προαναφερόμενη μείωση του ελλείμματος αλλά και η εξασφάλιση της βιωσιμότητας του δημοσίου χρέους. Η πραγματικότητα στην οποία είχε περιέλθει η ελληνική οικονομία απαιτούσε σκληρά μέτρα λιτότητας προκειμένου να αναχαιτιστεί. Οι βασικοί άξονες στους οποίους κινούνταν τα μνημονιακά μέτρα σχετίζονταν αφενός με την δημιουργία σημαντικού πρωτογενούς πλεονάσματος (με σκοπό την διασφάλιση της βιωσιμότητας όπως προαναφέρθηκε) αλλά και την εξισορρόπηση του ισοζυγίου μεταξύ εσόδων και δαπανών. Στα μέτρα που επιβλήθηκαν συγκαταλέγονται μεταξύ άλλων περικοπές στους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων, πάγωμα προσλήψεων και επιβολή υψηλότερης φορολογίας σε είδη όπως καύσιμα και καπνό. Η αυστηρότητα που χαρακτηρίζει τα μέτρα του μνημονίου φαίνεται να δημιουργεί σημαντικές συνέπειες. Η μείωση των εσόδων σε συνδυασμό με δαπάνες κοινωνικής στήριξης επιβαρύνουν σημαντικά τον προϋπολογισμό, τη στιγμή που η ύφεση εξελίσσεται με δραματικούς ρυθμούς. Ο ελληνικός λαός συγκρατείται, μειώνοντας την κατανάλωση επιβαρύνοντας, κατά συνέπεια, το οικονομικό τοπίο. Η οικονομική κρίση, αλλά και η κρίση εμπιστοσύνης ως προς τους θεσμούς επιβεβαιώνει την προτίμηση που δείχνει ο έλληνας πολίτης στην κατανάλωση, έναντι της επένδυσης και της αποταμίευσης. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να σημειωθεί πως η εφαρμογή του μνημονίου επιβλήθηκε με την προϋπόθεση επίβλεψης σε τριμηνιαία βάση, προκειμένου να διασφαλιστεί η πειθαρχία του ελληνικού κράτους αναφορικά με την τήρηση των επιβληθέντων μέτρων και τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Η ύφεση συνεχίζεται και οι συνέπειες των μέτρων για μείωση του δημοσιονομικού ελλείμματος στην κοινωνία γίνονται όλο και πιο εμφανείς.

2^ο μνημόνιο

Το Φεβρουάριο του 2012, υιοθετήθηκαν επιπρόσθετα μέτρα στήριξης της ελληνικής οικονομίας. Το ‘’Μνημόνιο Οικονομικών και Χρηματοπιστωτικών Πολιτικών’’ και το ‘’Μνημόνιο Συνεννόησης στις Συγκεκριμένες Προϋποθέσεις Οικονομικής Πολιτικής’’ προέβλεπαν νέα χρηματοδότηση ύψους 130 δις ευρώ. Το δεύτερο μνημόνιο προέβλεπε την γρηγορότερη και αποτελεσματικότερη εφαρμογή των προβλεπόμενων από το πρώτο μνημόνιο, μέτρων. Η εφαρμογή των πρώτων είχε καθυστερήσει σημαντικά, και η αβεβαιότητα που κυριαρχούσε στο εσωτερικό της Ελλάδας, οδηγούσε σε κρίση εμπιστοσύνης μεταξύ του κράτους και των δανειστών. Πέρα από την καθυστέρηση, βασικές αιτίες που οδήγησαν στην ανάγκη για δεύτερο κύκλο μέτρων αποτέλεσαν η ανάγκη για ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών, η ανάγκη δανεισμού για αγορά χρέους, η διαπίστωση πως η υποτίμηση των ομολόγων δεν οδήγησε σε μείωση χρέους, η ανάγκη για απόκτηση ομολόγων του EFSF (Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας), η επιπρόσθετη κάλυψη μέρους του ελλείμματος και, τέλος, λοιπές υποχρεώσεις του δημοσίου. Αξίζει να σημειωθεί, ότι μέχρι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο το μη εκτιαμιευμένο ποσό που έλαβε η χώρα αθροιστικά ανέρχονταν στα 167 δις ευρώ. Κυβερνητικές αστοχίες και αποθησαυρίσεις καταθέσεων από τις τράπεζες έδιναν υπόσταση στις σκέψεις για έξοδο της Ελλάδας από την ευρωζώνη, ενώ δημιουργούσαν αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα των μέτρων που επιβλήθηκαν. 

3^ο μνημόνιο

Το τρίτο μνημόνιο αφορούσε, κυρίως, ρυθμίσεις στο φορολογικό και συνταξιοδοτικό σύστημα. Ενδεικτικά, παρατηρήθηκε αύξηση του ΦΠΑ από 13% στο 23% σε όλα τα εμπορεύματα εκτός των τροφίμων, ενώ η μειωμένη φορολογική πολιτική για τα νησιά τείνει να καταργηθεί. Πέραν τούτου, αυξάνεται ο συντελεστής φορολογίας των επιχειρήσεων, της ναυτιλίας, αλλά και του αγροτικού τομέα. Στον ασφαλιστικό-συνταξιοδοτικό τομέα παρατηρείται κατάργηση των πρόωρων συντάξεων με επιβολή ποινής ύψους 16% σε περίπτωση αποχώρησης πριν από την ηλικία των 67. Στο δημόσιο τομέα, το ελληνικό κράτος προβαίνει σε εξορθολογισμό μισθολογίων ένστολων, υπαλλήλων υγείας και πανεπιστημιακών. Με το τρίτο μνημόνιο διαφαίνεται η ανάγκη για αναδιάρθρωση των εσωτερικών πολιτικών της χώρας. Μελετώντας, κανείς, την κατάσταση κατανοεί την αναποτελεσματικότητα της κρατικής λειτουργίας της χώρας. Καταλυτικό ρόλο στην πλήρη κατανόηση της κατάστασης διαδραματίζει η μελέτη των αιτιών πίσω από το ελληνικό οικονομικό πρόβλημα.(‘Αυτά είναι τα μέτρα στο τρίτο μνημόνιο’, Protagon, n.d.)

3. Ποιές είναι οι αιτίες της ελληνικής κρίσης χρέους;

Σύμφωνα με μελέτη των Κουρέτα και Βλάμη (Kouretas & Vlamis, 2010), οι αιτίες μπορούν να διακριθούν σε ενδογενείς και εξωγενείς.

Ενδογενή αίτια

Σε αυτή την κατηγορία συγκαταλέγονται αρκετά ενδιαφέροντα ευρήματα, τα οποία αριθμούνται παρακάτω.

1. Η ελληνική οικονομία λειτουργούσε για αρκετά χρόνια διατηρώντας συνεχώς αυξανόμενα δημοσιονομικά ελλείμματα, καθιστώντας το, τελικώς, σε ποσοστό 15,4% του ΑΕΠ.
2. Η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας στο διεθνή χώρο συνέχιζε να μειώνεται παρά τις αυξήσεις στις δαπάνες του ελληνικού κράτους.
3. Οι αυξημένες κρατικές δαπάνες οδήγησαν σε μεγαλύτερη ανάγκη για δανεισμό, συμβάλλοντας στη συσσώρευση του δημοσίου χρέους, διατηρώντας το σε υψηλά επίπεδα.
4. Κατά την περίοδο 1958-1995, οι ελληνικές κυβερνήσεις αδυνατούσαν να τηρήσουν τους διαχρονικούς περιορισμούς τους στον προϋπολογισμό, καθιστώντας το δημόσιο χρέος μη βιώσιμο μακροπρόθεσμα.
5. Κατά τη δεκαετία 2000-2010, όπου η ελληνική οικονομία παρουσίαζε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, παρουσιάζονταν διαρκώς εσφαλμένα δημοσιονομικά δεδομένα δημιουργώντας κρίση στην πιστοληπτική αξιοπιστία της Ελλάδας.
6. Η ανταγωνιστικότητα της Ελλάδας μειώθηκε σημαντικά από την ένταξή της στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση της Ευρώπης (EMU) και μετά δημιουργώντας ελλείμματα.

Εξωγενή αίτια

Σαφώς, η δυσαναλογία μεταξύ στον αριθμό ενδογενών και εξωγενών αιτιών αναδεικνύει πως το πρόβλημα ήταν σε μεγαλύτερο βαθμό εσωτερικό και αφορούσε σε μεγάλο βαθμό την ελληνική οικονομική διαχείριση.

1. Οι κυβερνήσεις της Ευρωζώνης απέτυχαν να καταστήσουν σαφείς τις δυνατότητές τους περί δανεισμού στην Ελλάδα, τη στιγμή που η κλιμάκωση της οικονομικής κρίσης ήταν εμφανής. Προέκυψαν αρκετές διαφωνίες μεταξύ των κρατών-μελών της Ευρωζώνης, κυρίως στη βάση της νομικής βιωσιμότητας του δανεισμού, καθώς η συνθήκη του Μάαστριχτ δεν όριζε με ακρίβεια το κατά πόσο είναι νομικά δυνατός ένας δανεισμός στα πλαίσια της Ένωσης. Η γενικότερη διχογνωμία δημιούργησε προβλήματα στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που διατηρούσαν ελληνικά κρατικά ομόλογα.
2. Η ελληνική οικονομική αστάθεια συνέχισε να υπάρχει, λόγω έλλειψης πόρων αλληλεγγύης από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην επιδείνωση αυτής της κατάστασης διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο ο υπερεθνικός χαρακτήρας της Ε.Ε.
3. Τέλος, η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 επηρέασε βαθιά τις χώρες των Βαλκανίων, χώρες-γείτονες για την Ελλάδα, η οποία φαίνεται να επηρεάστηκε τελευταία.

Η ελληνική κρίση χρέους, επιλογικά, αποτελεί ένα οικονομικό πείραμα το οποίο μπορεί να διδάξει πολλά αναφορικά με την οικονομική διαχείριση και τη διαχείριση των κρίσεων. Αποτελεί συνέπεια σφαλμάτων του παρελθόντος και θεμέλιο για την εύρεση λύσεων του μέλλοντος.

Βιβλιογραφία – Πηγές

Financial markets tumble after Fitch downgrades Greece’s credit rating. (2009, December 8). The Guardian. http://www.theguardian.com/world/2009/dec/08/greece-credit-rating-lowest-eurozone

Glossary of summaries—EUR-Lex. (n.d.). Retrieved 20 April 2021, from https://eur-lex.europa.eu/summary/glossary/excessive_deficit_procedure.html

Greece Government Bond 10Y | 1998-2021 Data | 2022-2023 Forecast | Quote | Chart. (n.d.). Retrieved 20 April 2021, from https://tradingeconomics.com/greece/government-bond-yield

Kouretas, G. P., & Vlamis, P. (2010). The Greek Crisis: Causes and Implications. Panoeconomicus, 57(4), 391–404. https://doi.org/10.2298/PAN1004391K

Team, Τ. (2010, November 15). EurostatΣτο 15,4% το δημοσιονομικό έλλειμμα το 2009. Ειδήσεις – νέα – Το Βήμα Online. https://www.tovima.gr/2010/11/15/finance/b-eurostat-b-br-sto-15-4-to-dimosionomiko-elleimma-to-2009/

Αυτά είναι τα μέτρα στο τρίτο μνημόνιο. (n.d.). Protagon.gr. Retrieved 29 April 2021, from https://www.protagon.gr/epikairotita/oikonomia/afta-einai-ta-metra-sto-trito-mnimonio-42029000000